نهضت های اسلامی و جهان اسلام؛ واقعیت ها و چالشها
زمان خواندن: (تعداد واژه ها: )
جنبش اسلام گرایی و حزب عدالت و توسعه در ترکیه :
جریان اسلامی گرایی ترکیه درفضای متفاوت از سایر کشورهای اسلامی و تحت حاکمیت نظام سکولار انکشاف یافت؛ هر چند که احزاب اسلام گرا در ترکیه نتوانستند پیشوند و پسوند اسلامی داشته باشند.
نجم الدین اربکان(2011- 1926) که در مارچ 2011 عیسوی وفات یافت بنیانگذار نهضت اسلامی یا جریان اسلام گرایی ترکیه شمرده میشود. اربکان یک مهندس تحصیل یافته در غرب بود که در صدد ایجاد جامعه و دولت مدرن با حفظ ارزش های اسلامی شد. او اندیشه سیاسی و اقتصادی خود را که تلفیقی از اسلام گرایی و ملی گرایی بود در سال 1969 عیسوی به نام دیدگاه ملی(ملی گوروش)منتشر کرد. این دیدگاه در واقع اساسنامه جریان اسلام گرایی ترکیه شد که به یکسال حکومت حزب رفاه به رهبری وی در 1992و حاکمیت حزب عدالت و توسعه، حزبی برخاسته و ملهم از این جریان در سال 2002عیسوی تا اکنون(2012)انجامید.
اربکان در سال 1969 به عنوان نامزد مستقل از قونیه به پارلمان ترکیه راه یافت و حزب نظام ملی را تشکیل داد اما حزب او از سوی دادگاه قانون اساسی منحل شد. سپس حزب سلامت ملی را تأسیس کرد که این حزب در انتخابات سال 1973 با48 نماینده به مجلس ملی ترکیه راه یافت. اربکان از 1973تا 1977در حکومت های ائتلافی به ریاست بلند اجویت رهبر حزب جمهوری خلق و سلیمان دمیرل رهبر حزب عدالت به عنوان معاون نخست وزیر باقی ماند. او در 6سپتمبر 1980 که دولت اسرائیل شهر بیت المقدس را پایتخت دایمی اسرائیل اعلان کرده بود تظاهرات وسیعی را در شهر قونیه به نام نجات بیت المقدس براه انداخت. این تظاهرات که در آن دولت ترکیه و ارزش های سکولار مورد انتقاد و حمله قرار گرفت، به کودتای ارتش ترکیه و دستگیری اربکان و انحلال حزب سلامت ملی انجامید. اربکان ده ماه در بندر ازمیر تحت نظر قرار گرفت و ده سال از فعالیت سیاسی منع شد. اما اعضای حزب سلامت ملی به تشکیل حزب رفاه پرداختند و اربکان را پس از رفع ممنوعیت فعالیت سیاسی در سال 1987به رهبری حزب مذکور انتخاب کردند.
حزب رفاه به رهبری اربکان در انتخابات سال 1991به 62 کرسی مجلس ملی ترکیه دست یافت و در 1996در ائتلاف با حزب راه راست به نخست وزیری رسید. او در رهبری حکومت به تحقق دیدگاه ملی خود پرداخت. روابط نزدیک با کشورهای اسلامی به خصوص ایران و لیبیا برقرارکرد. در صدد ایجاد بازار مشترک اسلامی متشکل از هشت کشور اسلامی در حال توسعه(D-8 )(ترکیه، ایران، پاکستان، بنگله دیش، مالیزیا، اندونیزیا، مصر و نایجریا) برآمد.
سیاست اربکان که ارتش ترکیه را به عنوان مدافع نظام سکولار اتاترک به شدت ناخشنود و نگران ساخته بود منجر به راندن او از قدرت سیاسی شد. دادگاه قانون اساسی حزب رفاه را منحل کرد و اربکان را پنج سال از فعالیت سیاسی محروم ساخت. تلاش اعضای حزب مذکور به رهبری محمد رجایی قوتان از یاران اربکان که حزب فضیلت را تشکیل دادند نا فرجام ماند. این حزب نیز از سوی دادگاه عالی غیر قانونی اعلان شد.
همفکران اربکان و در واقع اعضای حزب رفاه و فضیلت پس از آن در دو حزب عدالت و توسعه و حزب سعادت تقسیم شدند. عدالت و توسعه علی رغم پابندی به نظریات اسلام گرایانه ی اربکان به دیدگاه غرب ستیزی او پشت کرد و پس از دسترسی به قدرت سیاسی درسال 2002سیاست نزدیکی با غرب را در پیش گرفت. در حالی که حزب سعادت کماکان در خط اربکان باقی ماند و اعضای حزب اربکان را به رهبری انتخاب کردند.
حزب عدالت و توسعه از سال2002تا اکنون(2012)به تنهایی حکومت را در ترکیه بدست دارد. این حزب که در واقع از بطن دو حزب اسلام گرای رفاه و فضیلت تشکیل شد بیشتر از حزب رفاه به نظام سکولار ترکیه وفاداری نشان میدهد.
بازتاب سکولاریزم سیاسی در جریان اسلام گرایی ترکیه :
اسلام گرایی ترکیه در واقع تلفیقی از ناسیونالیزم ترکی و اسلام با مدرنیته غربی و یا با اندیشه ها و ارزش های بینش لیبرالیستی و سکولارغربی است. اسلام گرایی ترکیه که در هویت و وجود حزب حاکم عدالت و توسعه باز تاب دارد در واقع به همان جریان نوگرایی اسلامی تعلق می گیرد. حزب عدالت و توسعه در صدد پیوند زدن گذشته به امروز و آینده است. این حزب میخواهد با نگهداری هویت سکولار جدید اتا ترک، هویت پیشین و سنتی ترکیه را که در امپراتوری عثمانی با اسلام گره میخورد حفظ کند و با دنیای اسلام در اتکا به این هویت همگرایی داشته باشد.
حزب عدالت و توسعه به جای آنکه ساختار لائیک ترکیه را بر مبنای اهداف و اندیشه های حزب تغیر دهد در واقع حزب را با آن ساختار وفق داده است. هرچند که مخالفان این حزب به خصوص احزاب سکولار ترکیه این همسویی حزب عدالت و توسعه را با سکولاریزم ترفند سیاسی تلقی میکنند. مخالفان سکولار ترکیه به خصوص رهبران حزب عدالت و توسعه را متهم به دوگانگی سیاسی و پنهانکاری می کنند که مخفیانه در صدد آن هستند تا بر بستر سکولاریزم دولت اسلامی تشکیل دهند.
حزب عدالت و توسعه بزرگترین حزب سیاسی در ترکیه است که بیش از سه ملیون عضو دارد، در حالی که اعضای تمام احزاب سیاسی در این کشور به پنج ملیون نفر میرسد. اگر حزب عدالت و توسعه مودل و الگوی احزاب میانه رو اسلامی و جریان نوگرای نهضت اسلامی سنی باشد، بدون تردید آن احزاب و جریان های اسلامی بی سرو صدا سکولاریزم سیاسی را می پذیرند. هرچند که چنین چیزی را به زبان نیاورند اما در عمل در این مسیر حرکت میکنند. حزب النهضه تونس و حزب آزادی و عدالت مصر که همان حزب اخوان المسلمین این کشور است سیاست عملی همسو با این تفکر را تعقیب میکنند.
8- احزاب اسلامی در آسیای میانه :
جریان اسلام گرایی آسیای میانه پس از فروپاشی شوروی در میان جوامع مسلمان این حوزه سر برآورد. هرچند این جریان توسط دولت های باقی مانده از دوران شوروی به شدت تحت فشار و سرکوبی قرار گرفت، اما پذیرش اجتماعی جریان مذکور در جوامع مسلمان آسیای میانه بسیار اندک بود.
یکی از احزاب اسلامی آسیای میانه حزب تحریر اسلامی است که پایگاه فعالیت آن در دره فرغانه و بیشتر در کشور ازبکستان قرار دارد. حزب تحریر علاوه برآنکه یک گروه اسلام گرای افراطی است دارای اندیشه های پان ترکی نیز میباشد. حزب تحریر از احیای خلافت اسلامی سخن میزند و بر مبنای افکار و تمایلات ناسیونالیزم ترکی استوار است. حزب تحریر جهان را بدو قطب مسلمان وغیرمسلمان تقسیم میکند که مسلمانان پیوسته زیر فشار نظامی، اقتصادی، فرهنگی و . . . . غیرمسلمانان قرار دارد. به باور حزب تحریر تشکیل خلافت اسلامی و تطبیق شریعت یک امر ضروری در مقابله با فشار مذکور است. هر چند این حزب خود را طرفدار روش مسالمت آمیز مبارزه می پندارد اما جهاد را فعالیت عقیدتی تلقی میکند. علی رغم آن حزب تحریر باور و خط مشی یک پارچه ندارد و پیوسته دچار انشعاب بوده است.
پس از حزب تحریر، حرکت اسلامی ازبکستان از احزاب اسلامی است که در سال 1994 عیسوی تشکیل شد. طاهر یولداش و جمعه نمنگانی رهبران این حزب در سال 1997 به اتهام بم گذاری های تاجکند بصورت غیابی به مرگ محکوم شدند. این ها با افراد مسلح شان در کنار القاعده و طالبان در پاکستان و افغانستان می جنگند. حزب عدالت اسلامی و حزب دموکراتیک اسلامی از احزاب دیگر در ازبکستان اند که از موجودیت آنها نیز سخن میرود. علاوه بر این احزاب، گروه های دیگر افراطی در ازبکستان و دره فرغانه نیز بصورت زیرزمینی فعال اند. احزاب اسلامی در کشور ازبکستان و کشورهای اسلامی آسیای مرکزی از فعالیت قانونی و رسمی محروم هستند.
تاجکستان یگانه کشوری در آسیای میانه است که حزب نهضت اسلامی در واقع حزبی مربوط به جریان اسلام گرایی فعالیت قانونی و رسمی دارد. حزب نهضت اسلامی در آستانه فروپاشی شوروی بوجود آمد. گفته میشود که این حزب بار نخست در جون 1990 در آستراخان روسیه میان تاتار ها و در وادی فرغانه میان تاجک تباران ظهور کرد که مؤسس آن ملامحمدرستموف هندوستانی در جمهوری تاجکستان خوانده می شود. عبدالله نوری که سپس رهبری حزب را بدست گرفت از شاگردان موصوف بود. اولین کنفرانس تأسیس این حزب در 26 اکتوبر سال 1991 دایر شد. حزب نهضت اسلامی تاجکستان به جریان نوگرایی اسلامی تعلق می گیرد که در نظام سیاسی سکولار تاجکستان فعالیت دارد.
نفوذ و حضور گروه های اسلامی در سایر کشورهای مسلمان آسیای مرکزی چون قزاقستان، قیرغیزستان و ترکمنستان تحت تأثیر فعالیت و حضور این جریان در دوکشور تاجکستان و ازبکستان هستند. گروه اسلامی در قزاقستان حزب الاش است که در سال 1990 تشکیل شد و فعالیت آن غیر قانونی است.
