لر و بر دوه افغان که يو افغان؟

په افغانستان کې د ډيورنډ کرښې د نه منلو په هکله ډير جذباتيت شتون لري. دغه جذباتيت خصوصاً په پښتنو کې او په تيره بيا د هغوى په روشنفکرانو کې ډير زيات دى. حاکمه مقتدره حلقات چې زياتره پښتانه پاتې شوي دي، د کوزه کورنيو سياست ځکه پر مخ بوځي چې هغوى ته يې ضرورت وي چې په دغه توګه هغوى خپل ځان دپاره يو قسم قا نونيت پيدا کړي او په داخل کې د حقيقي يا خيالي رقيبانو په مقابل کې ځان قوي وښئي. (دغه کورنۍهم د افغانستان په ظاهره طرفدارۍ پاکتان کې خپل د سودابازۍ پوزيشن قوي کول غواړي) هغوى په هيڅ قيمت د لر و بر ديووالي داعيې ته وفادار نه وي او نه په دغه ﻻر ګام اغستلو ته تياروي او نه ددې دپاره ملي سياست شړل غواړي. بله دا چې کابل کې هر حکومت يوې ملي کيسې ته اړتيا لري نو دغه سياست ورته ددغه کيسې يو اړخ تکميلوي. بل داچې پاکستان چون د مذهب په نوم جوړ دى نودغه کيسه نه فقط نه شي ارضه کولى بلکه ددغه کيسې مخالف ګڼلى شي او هند ددغه کيسې شاته ودريدلى شي.

دا د پښتونستان او ډيورنډ کيسه يو رقم عادت او تفسيات باندې بدل شوي وو/دي. زما ياد دي چې د ولسمشر داؤد خان بلکه د هغې نه هم مخکې د مولوي ګل اکبر په نوم يو کوکي خيل (آپريدى) و چې د خيبر ايجنسي پو ليټيکل انتظاميې سره بيخي ترو و، بلکه د استخباراتو سړى و. هغه به مياشت دوه پس يو څو مخونو خواره نشريه پيښور کې چاپوله؛ دغه نشريه فقط دپوليټيکل دفتر ته او سرحداتو وزارت ته تلله، قبايلو کې به هيچا ته نه ورکول کيده. چون د افغانستان حکومت په حق کې او پاکستان حکومت پاليسيو په مخالفت به پکې مواد وو. مونږ ته او پخپله د سرحداتو وزارت ته هم د مولوي صيب په هکله مالومات وو خو بيا هم چې کابل ته به راغى، په ډير عزت به د سرحداتو په مهمانخانه کې ديره کړل شو او ددغه نشريې مواد به په ډير طمطراق پښتنو او بلوڅو پروګرام کې د هغه په آدرس نشر شول او په بدل کې به يې جيب کې پيسې هم واچول شوى. نور مولوي صيب د غټو استخباراتي کارونو قابل هم نه وو؛ صرف د قبا يلو د مهمانخانې جاسوسی يې کولې شوه بلکه ځينو پښتونستانې قبايلو خو دواړو خوا نه خوړله.

پښتانه وايي چې څوک درته ووايي چې غوږ درنه سپي وتښتولو نو اول خپل غوږ وګوره چې په واقعي توګه داسې شوي دي؟ او کنه هسې چټي سپي پسې منډې وهې، خپل غوږ نه ګورې. مونږ هم دغه شان کوو، خپل غوږ نه ګورو او روان يو منډې وهوو. اساسي قانون (آيئن) د يو ملک دپاره د ټولو چارو د سمون په خاطر تر ټولو لوړسند وي چې له هغې له رويه يو ملت خپل لورى ټاکي. داد دولت او خلکو تر منځ يو قانوني تعهد او چوکاټ تشکيلوي.په هيوادونو کې ددغه سند نه پورته بل هيڅ سند وجود نه لري او د پارليمانونو په شمول ټولې ادارې ددغه سند تابع وي او ددغه سند له مخې منځته راغلي وي. په جهان کې تر ټولو ضحيم اسساسي قانون د هندوستان دى او تر ټولو مختصر آيين د امريکا دى.

برافغانان پاکستان سره سرحد په رسميت نه پيژني؛ خو ددې دپاره يې هيڅ پاليسي نه لرلې ده او نه لري. هسې هغه د پښتنو قبايلو په څير د تور ګوند او سپين ګوند چکر يې ترې جوړ کړى دى او ځان ته يې مسلې پيدا کړي دي. که پښتنو روشنفکرانو غوښتلې نو په تير اسا سي قانون جوړونکې لويه جرګه کې اکثريت پښتانه وو، په هغوى به يې فشار راوستى وى چې په اساسي قانون کې غير مستقيم دغه موضوع ته اشاره وکړي. په قانون اساسي کې نه ددولت،و لسمشر او نه د لويې جرګې په دظايفو او مکلفيتونو کې دغې خوا ته څه اشاره شته. که سړى ددغه اساسي قانون مربوطه مادو او فقروته ځير شي نو هلته فقط د بيلګې په توګه په سريزه کې راغلي دي. چې ((په دې درک سره چې د يو واحد او يو موټى (واحد ويکپارچه) افغانستان ددې خاورې په ټولو قومونو او خلکو اړه لري)) او بل ځاى د ((ملي وحدت د ټينګښت،هيواد د اسقلا ل او ملي حاکميت او د زمکنې بشپړتيا (تماميت ارضي)د تحکيم په منظور)) دغه شان نه د دولت، ولسمشر او لويي جرګې په وظايفو کې ورته څه اشاره شته. د ولسمشر په وظايفو کې فقط داسې تسجيل شوي دي. ((دزمکنۍ بشپړتيا او خپلواکۍ د ساتنې ددفاع په حالت کې د ﻻزم تصميم نيول)) د لويي جرګې د دايريدوپه هکله د يوولسمې مادې په لومړۍ فقره کې فقط داسې ثبت شوي دي چې((دهيواد د خپلواکۍ، ملي حاکميت، زمکنۍ بشپړتيا او سترو مصلحتونو پورې د مربوطو چارو په باب تصميم نيول)). اوس دلته ستر مصلحتونه ډير زيات توجيحات لرلى شي چې د پاکستان په خاوره د ادعا اعاده کول يا د پخوانۍ ادعا نه تيريدل هم توجيح کيدى شي. مګر دا په هيڅ قيمت دغې شخړې ته اشاره نه کوي او يو بې ضرره عمومي فقره ده چې حاکمانو ته يې ډيرې ﻻرې خلاصې پرې ايښي دي.

بلخوا پاکستان هندوستان سره د کشمير په سر شخړه لري نو د قانون اساسي د لومړۍ برخې په پيژندنه (تعارف) کې يې د پاکستان يعنې د جمهوريه (جمهوريت) او دده د سيمو د تشريح په هکله ددويمې مادې په (d ) فقره کې ليکلي دي چې:
(d) such States and territories as are or may be included in Pakistan, whether by accession or otherwise.
داسې رياستونه او سيمې چې پاکستان سره به يا په خوښه يا بل ډول شاملې کړى شي. دپاکستان صريح اشاره کشمير ته کړې ده. او ددغه په دوام دغه شان دريمه ماده کې راغلي دي:
[Majlis-e-Shoora (Parliament)] may by law admit into the Federation new States or areas on such terms and conditions as it thinks fit.
مجلس شورا (پاليمان) د قانون سره سم په فيډريشن کې نوي رياستونو(دولتونه) يا سيمې په داسې ټرمونو اوشرايطو چې منا سب يې وګڼي، شاملولى شي. دا هم کشمير او ورسره نورو مربو طاتو ته اشاره وه. او خداى مه کړه که خبره ترينګلي شي نو دغه ماده په ځوا ب کې دنورو سيمو دپاره هم په کار راوستلى شي؛ ولې د افغانستان اساسي قانون هيڅ دغسې ماده او فقره نه لري. ما عمدی اوقصدی د محمود خان نوم د آينده رياست جمهوری انتخاباتو کي د نوماندي دپاره وړاندې کړ. ما ته پته وه چې نه اساسی قانون او نه بروړوکیجاغور ددې اجازه ورکوی. موږ فقط غټې غټې وايو، کوو نه.

پښتانه روشنفکران ځکه د ډيورنډ او لرو بر په کيسه باندې پافشاري کوي چې هغوى زياتره په افغانستان کې د احساس کمترۍ ښکار دي. دلچسپه دا ده چې دغه احساس په پاکستان کې د اقليت باوجود پښتانه نه لري. دغه احساس ډير وجوهات لري.افغانستان به يوازينى هيواد وى چرته چې ددغه ملک مولفين ځان په اکثريت کې ګڼي، مګر برخورد يې د اقليت دى. پکار داوه چې هغوى لکه په پاکستان کې اکثريت پنجابيان دى، نور واړه مليتونه ورته بدې ردې وايي، ليکن پنجابيان خپل کار کوي، هيچا ته سياسي بد رد نه وايي او په دغه بدو ردو باندې بد نه ګڼي. داسې نه ده چې ګني پنجابيان هوښيار خلک دي (اګر که زمونږ نه ډير هوښيار دي) بلکه پراګماتېک او عمليت پسند دي. بلخوا بر پښتانه په خپل وطن کې د ګيلو نه ډک دي. حاﻻنکه څه کم دوه نيم سوه کاله يې په افغاسنتان باچاهي کړې ده. که ژبه يې حاکمه نه وه نو څه؟ هغه لکه ددوئ وروستو پاتې وه. پاکستان کې هم د پنجاب ژبه حاکمه نه ده. خو پښتانه دغه ګيلې په ځاى ددې چې د خپل ځان نه يې وکړي، د بل او پردي نه يې کوي. ستو نزه دا ده چې ورسره سيال مليت يعنې تاجک او دغه شان نور غير پښتانه ځان په اقليت کې نه احساسوي. هغو ى خپل کار روزګار کوي او ځان مالکان بولي.

اګر که وايي چې په اکثريت کې دي هم خو پښتني جامعه وروستو پاتې ده. د افغانستان د ترقۍ او پيشرفت په ﻻره کې خنډ هم پښتون دى. هغوى ﻻ د قبايلي ګلګلميرۍ او کوچيتوب څخه نه دي راوتلي او د هر پرمختګ مخالفت کوي. يو خوا يې هيواد جوړ کړى دى او دوئ پرې وياړي نو بلخوا يې په قرون وسطايي دور کې ښخ هم پاتې کړى دي. دا څه عجبه نه ده چې د نړۍ اکادميک (ژورنا ليستک نه) تحليلګران وايي چې مونږ طالبانو پر ضد نه جنګيږو بلکه د پنځلسمې پيړۍ خلا ف په جنګ اخته يوو.که تاريخ ته ځير شې نو د هر پيشرفت او عصري کولو ګام مخالفت شروع د پښتنو نه شوې ده او بيا يې روشنفکرانو په پردو راړولې ده. دا خو سوسيا لو جيکي حقيقت دى، چرته چې اکثريت په شا ځي نو اقليت نه شي کولى پر مخ ﻻړ شي او برعکس. پاکستان کې اکثريت يعنې پنجاب پر مخکې ځي نو نور مليتونه هم دډيرو شکايتونو او ګيلو باوجودڅه لږ ډيرځان پسې راکاږي؛ پښتون په افغانستان کې دغه لو کوموتيف نه دى جوړ شوى

++++

دغه وروستو پاتې والي په پښتون روشنفکر باندې منفي تاثير کړى دى. هغوى کې يې د پدر ما سلطان بود رو حيه پيدا کړې ده. هغوى زياتره په ماضي کې اوسيږي، تاريخ پخپله خوښه تعبيروي، خپل برداشتونو سره يې يو ځاى کوي او خپل کلتوري او اوسنى محروميت پرې تسکينوي. شاعرانو او ليکوالانو داسې مخمور کړي دي چې سکندر دده د ﻻسه درګړى درګړى واپس شو، مغل ده خراب توراب کړ، انګريز دده دﻻسه برباد شو، شوروي ده دړې وړې کړ او اوس خو ورته امريکا هم ټينګه نه ده. دې ته نه ګوري چې يونان،ډيلى،لندن، ماسکو او دواشنګټن خو يوه خښته بې ځايه نه شوه؛ کنډواله خو افغانستان شو. په دې ترڅ کې دا د لرې خوا باندې ادعا هم دغه داخلي فاکتور سره تړلې ده. په دې برخه کې دومره افراط ته ﻻړ شي چې په اباسين يې خوا نه سړيږي؛ د چا هاضمه دومره فعاله وي چې مارګله دخپلې لوږې بريد ګڼي او چې هاضمه يې نوره هم تيزه شي نو دا هر څه کپ کوي او په جهلم ودريږي.دا ﻻ څه کوې ځينې پکې بلوځان هم ځان سره شاملوي بې له دې چې يو بلوڅ هم چرې دغه شان تمايل څرګند کړى وي.پر ځاى ددې چې په سړه سينه د پښتنو د مرضونو علا ج ولټوي، خيال بافي کوي. دغه وجه ده چې په سياست کې که کمونسټ شي، مجاهد اواخواني شي يا طالب شي نو افراط او انتها ته اوړي. که منځلارى ناسيوناليت شي نو هم داسې خوا ته ځي چې امکاناتو د سرحدونو نه بهر ووځي چې مرضونه نه شي تداوي کولى. په ځاى ددې چې د افغانستان او په خصوصي توګه د پښتنو د وروستو پاتې والي درملنه وکړي، هغوى نه يو ملت جوړ ولو کې مرسته وکړي، هغوى د قبايلي ګلګلميرۍ، کوچيتوب او بيسوادۍ نه خلاص کړي نو په رقابت کې ددغه بدبختيو توجيح کولو او ﻻ پياوړي کولو کې مرسته کوي.

بلخوا که عالم شي او د ژبې اختيار ورته ورشي نو د خپل وطن د ژبني او کلتوري حقايقو نه سترګې پټې کړي او ځان ته د سوچه ژبې جوړولو په ﻻر پخپله افغاني جامعه کې د ډيورنډ کرښې راکاږي او کوزنيو سره خو چې لکه دجغرافيايي کرښې پخوا نه ژبني کرښه را کاږلي ده. دا زما په ليکنه زمونږ کوزني نه پو هيږي. اوس خو غير پښتنو ترينه چل زده کړيدى او هغوى هم خپله خوږه فارسي د خپل ټاټوبي نه لرې بوځي. خير هغوی يې زغم لري.څومره د شرم خبره ده چې مونږ د ژبې يوه منل شوې املا نه لرو او سربيره په دې يو قسم کمپيوټري کيبورډ هم نه لرو.

په پاکستان او هندوستان کې ډيرې ژبې ويل کيږي مګر هغوى زياتره د يو بل په ژبو پوهيږي؛ دا ځکه چې هغوى ژبني مشترکات نه صرف کاروي بلکه د ﻻتفاهم دپاره يې تشويقوي. دغه شان ملتونه جوړيږي. که زموږ کلي نه يو سړى په هيلي کاپټر کې کينوې او ډيلي کې يې کوز کړې نو هلته به څه دژبې زيا ت مشکل و نه لري په ځاى ددې چې کابل کې يې کوز کړې. کابل به ورته زيات پردى معلوم شي. افغاانستان کې اړولى ارټ ګرځي. اول خو متاسفانه پښتو داسې کم سواده عالمانو چې دنړۍ د ژبني پرمختګونو نه نا خبره وو، د مکتب او سرکار په سطح عامولو په چار کې ﻻسوهنه وکړه چې د اولې ورځې نه يې بيلارې کړه او اوس نورو داخلي رقابتونو کې اخته ليکواﻻنو د عمومي تفاهم د سطحې نه لرې بوتلله او نزدې ده چې د سوچه توب په لټه کې يې د بامبړانو په ژبه بدله کړي. هسې هم زمونږ کوزنيو ته برنۍ ژبه د ځاځيو په اصطلاح پنډتې ويشتو سره مترادف شوې ده. دا خو د ژبې دپاره نيکمرغي وه چې دومره زيات شمير کې افغانان د مهاجر په صفت لر راغلل او حتې غير پښتنو هم پښتو زده کړه او بلخوا جهان ته يې هم اول د پِښتنو د جنګولو او اوس کرارولو دپاره ضرورت پيښ شو؛ ګني ژبه دوه شوې او وروکيدو کې وه. اوږد علمي بحث ته ضرورت دى او زه نه غواړم چې په تفصيل پرې و غږيږم. دا هم د وروستې پاتيتوب او احساس کمترۍ نخښه او بيلګه ده.

ما چې د لر وبر په هکله دا ليکنه پيل کړه نو د پښتنو وروڼو په عکس العمل پوهيدلم چې اکثر به مې غندي؛ ځکه چې زما ليکنې انتقادي او نوي دي او د عمومي انګيرنو سره په تضاد کې دي. چا راته د پنجاب چوپړي ووې، چا د پنجاب په پټو او ښکاره بلا ګانو کې واچولم او شاپسند خان يې راته ووې، چا لوده کړم، چا زما نه زما دقربانيو فهرست و غوښت، چا په کلدارو خرڅ شوى و بللم، چا د آيي ايس آيي نوکر کړم،چا روشنفکره فاحشه وبللم او چا افغانستان سره زما تعلق ته بده ګوته ونيوله او ډير نورالزاما ت يې را باندې ولګول. الغرض زياتو لکه د ښکاري چې تازيانو ته سويه مېشکاري، ومېشکارلم. ځينو پکې د ګندمک د معاهدې د نهمي مادې له رويه ثابته کړې ده چې دغه د بحث ﻻندې سيمې د افغانستان امير په انګريز د٩٩ کلونو دپاره خرڅې کړې وې؛ څومره بده چې کوم خلک ته دپيسو په بدل کې خرڅ کړې او بيا د هغوى نه تمه لرې چې درسره وروري وکړي او در يوځاى شي؟ يو محترم چې ما بيژنيي خو حتی نزدې وه، زما نه زما په افغانستان کې زما له خوا دخوړل شوې ډوډۍ حساب وغواړی چې خيال.مې دی وريې کړم خو په بله ليکنه کې. په دې ترڅ د نورو نه هيڅ خفه نه شوم. هغوي ټول زما وروڼه دي. زما غوندې تجربه او مطالعه به نه لري، هغوى صرف زما دا نظريه ثابته کړه چې د پسمانده قبا يلي ټولنې سره د تړاؤ په وجه زموږ د ذهن او زړه لمن تنګه ده، بايد هغه پراخه کړو. دغه ذهنيت افغانستان دې بدبختۍ سره مخاخ کړى دى او يو ې لويي کندې ته يې غو رزولى دى. دا زما ليکنه بې ځايه ده بلکه د فيشنه پريوتې ده. اوس خو د ملتونو او خصوصاً د ګاونډيا نو د رانزدې کيدو زمانه ده، نه چې پرونۍ شخړې تازه کولو. دغه تور په پاکستان هم لګي او هغوى هم بايد دکشمير په سر د ببوﻻلو نه تير شي او دغه مسله ددواړو هيوادونو د زيات رانزدې کيدلو او د سولې او ښه تفاهم له ﻻرې حل کړي. په دې لړ کې بايد افغانستان رول ولوبوي او د فصل پر ځای د وصل منبع شي.

دا به څه دشرم خبره نه وى چې مونږ ومنو چې مونږ وروستو پاتې يوو. دا ومنو چې زمونږ ژبه وروستو پاتې ده. دا ومنو چې پښتو ګاونډي پيشرفته ژبو سره رقابت نه شي کولى. دا ومنو چې که کيدى شوې نو احمد شاه با با به پښتو رواج کړې وه. دا ومنو چې مونږ کلتوري لحاظه پسمانده يوو. دا ومنو چې مو نږ کوچيتوب او روستايي حالت نه ډير وروستو دبهر راوتلو هڅه کوو. دا ومنو چې زموږ دسيمې ښارونه اکثر غير پښتنو جوړ کړي دي. بيا ووايو چې اوس مونږ په بل باندې تور نه لګوو او کوشش کوو چې ددغه حالت نه بهر راوتلو دپاره ﻻس پښې وهو نو بايد تاسو هم راسره کمک وکړئ. داسې برخورد پيشرفته خلک کولى شي، مګر بيا هم کوشش کول پکار دى. انګريز پيش رفته ملت دی، خپل هيواد ته انګلينډ نه وايي، بلکه يو کی (يونا ئيټډ کنګډم) يا برطانيه (برېټن) وايي. ځان ته او خپلې ژبې ته تاريخونه نه جوړوی بلکه وايې يورپ کې تر ټولو نوی ملت يو او ژبه مو هم ډيره نوې ده.